Gò Vấp, ngày 28 tháng 3 năm 2025 – Trong suốt nửa thế kỷ cầm bút, rong ruổi khắp các đơn vị, chứng kiến bao thăng trầm của thời cuộc và những đổi thay chóng mặt của xã hội, tôi đã học được rằng, đôi khi, những câu chuyện ý nghĩa nhất, những khoảnh khắc làm sống dậy tinh hoa văn hóa lại không diễn ra ở những hội trường lộng lẫy hay những diễn đàn quốc tế, mà nảy mầm lặng lẽ ở những nơi ít ai ngờ tới. Sáng nay, tại Trung tâm Giáo dục nghề nghiệp - Giáo dục thường xuyên (GDNN-GDTX) quận Gò Vấp, một nơi thường gắn với hình ảnh những con người đang nỗ lực hoàn thiện học vấn phổ thông song song với định hướng nghề nghiệp, tôi đã được chứng kiến một minh chứng sống động cho nhận định đó. Buổi chuyên đề môn Ngữ Văn với chủ đề "Sân khấu hóa tác phẩm văn học kinh điển Việt Nam" không chỉ là một hoạt động học thuật thông thường, mà là một lễ hội thực sự của cảm xúc, trí tuệ và sức sống mãnh liệt của văn chương khi được trao vào tay thế hệ trẻ.
Bầu không khí tại hội trường trung tâm vào lúc 7 giờ 30 sáng khác hẳn ngày thường. Không còn vẻ trầm lắng của những giờ học lý thuyết, thay vào đó là sự háo hức, một chút hồi hộp và cả niềm tự hào hiện rõ trên gương mặt của gần 40 học viên khối 12 thuộc các lớp 12B, 12A1, 12A2, 12A3 – những "diễn viên" chính của buổi diễn. Sự hiện diện đông đủ của Ban Giám đốc, toàn thể giáo viên trung tâm và đặc biệt là đội ngũ cốt cán – các thầy cô giáo nhóm Văn – càng cho thấy tầm quan trọng và sự đầu tư nghiêm túc cho hoạt động này. Với kinh nghiệm của một người đã tham dự vô số sự kiện giáo dục lớn nhỏ, tôi nhận thấy một sự gắn kết đặc biệt ở đây, một quyết tâm chung trong việc làm mới phương pháp dạy và học, đưa văn học đến gần hơn với thực tế đời sống.
Chủ đề của buổi chuyên đề nghe qua có vẻ quen thuộc, nhưng cách thức thực hiện lại đầy táo bạo và ý nghĩa: biến những trang sách kinh điển, những tượng đài văn học hiện thực phê phán như Tắt đèn, Ngựa người Người ngựa, Chí Phèo (và hình tượng bất hủ Chị Dậu từ Tắt đèn) thành những vở kịch ngắn sống động ngay trên sân khấu học đường. Đây không phải là việc dễ dàng, nhất là đối với học viên hệ GDTX, những người có thể phải đối mặt với nhiều áp lực khác trong cuộc sống và học tập.
Khi Chữ Nghĩa Bước Ra Đời Thực
Buổi chuyên đề bắt đầu không phải bằng những bài phát biểu dài dòng, mà bằng chính hơi thở của sân khấu. Ánh sáng thay cho ánh đèn hội trường tập trung vào một góc sân khấu được bài trí đơn sơ, nhưng đủ để gợi lên không khí ngột ngạt, tối tăm của làng quê Việt Nam những năm tháng trước Cách mạng tháng Tám.
Màn diễn đầu tiên tái hiện một trích đoạn từ kiệt tác "Tắt đèn" của Ngô Tất Tố, tập trung vào nỗi thống khổ cùng cực của người nông dân dưới ách sưu thuế. Hình ảnh chị Dậu, do một nữ sinh lớp 12A1 thủ vai, hiện lên chân thực đến đau lòng. Không cần trang phục cầu kỳ hay đạo cụ phức tạp, chỉ bằng ánh mắt quặn thắt, giọng nói run rẩy nhưng ẩn chứa sự căm phẫn và những hành động quyết liệt khi bảo vệ chồng con trước bọn tay sai, em đã chạm đến trái tim người xem. Khoảnh khắc chị Dậu uất nghẹn bán đi cái Tí, bán đi ổ chó – những tài sản cuối cùng, những niềm hy vọng mong manh – đã khiến cả hội trường lặng đi. Tiếng sụt sùi khe khẽ vang lên từ hàng ghế giáo viên và học viên. Đó không chỉ là sự thương cảm cho một nhân vật văn học, mà còn là sự thấu hiểu sâu sắc về một giai đoạn lịch sử đầy bi thương của dân tộc, điều mà có lẽ những bài giảng lý thuyết suông khó lòng truyền tải trọn vẹn. Tôi đã thấy những giọt nước mắt lăn dài trên má một cô giáo trẻ, có lẽ cô cũng đang sống lại những cảm xúc khi lần đầu đọc tác phẩm này, và giờ đây, cảm xúc ấy được nhân lên gấp bội khi chứng kiến học trò mình hóa thân.
Tiếp nối không khí bi kịch, sân khấu chuyển cảnh sang một góc nhìn khác của xã hội cũ, trần trụi và phũ phàng hơn qua "Ngựa người Người ngựa" của Nguyễn Công Hoan. Các học viên lớp 12A2 đã dũng cảm lựa chọn một tác phẩm gai góc, phơi bày sự tha hóa của con người trong vòng xoáy cơm áo gạo tiền, nơi phẩm giá bị chà đạp. Hình ảnh người kéo xe ngựa – một kiếp người bị đối xử không khác gì súc vật – được các em khắc họa đầy ám ảnh. Tiếng rao khan cổ, tấm lưng oằn xuống vì gánh nặng, ánh mắt vô hồn nhìn dòng đời trôi nổi... tất cả tạo nên một bức tranh xã hội thu nhỏ đầy chua xót. Điều đáng khen ngợi là các em không chỉ diễn lại câu chuyện, mà còn cố gắng lồng ghép những suy tư, những thông điệp về giá trị con người, về ranh giới mong manh giữa lương tri và sự tồn tại. Có thể diễn xuất còn đôi chỗ vụng về, nhưng sự cố gắng tìm tòi, sự nhập tâm vào nỗi đau của nhân vật là điều không thể phủ nhận. Trong khoảnh khắc ấy, tôi thấy văn học hiện thực phê phán không còn là những khái niệm khô khan, mà đã trở thành một trải nghiệm cảm xúc trực tiếp.
Sự kiện tiếp tục đẩy cảm xúc lên cao trào với phần trình diễn về Chí Phèo của Nam Cao, do nhóm học viên lớp 12A3 đảm nhận. Đây có lẽ là thử thách lớn nhất, bởi Chí Phèo là một hình tượng quá phức tạp, một bi kịch kinh điển về sự tha hóa và khát vọng được làm người lương thiện. Nam sinh vào vai Chí Phèo đã thực sự "cháy" hết mình. Từ dáng điệu ngật ngưỡng say xỉn, tiếng chửi rủa cả làng Vũ Đại, đến những khoảnh khắc tỉnh táo hiếm hoi đầy đau đớn khi đối diện với Thị Nở, và cuối cùng là hành động tuyệt vọng tự kết liễu đời mình cùng câu hỏi khắc khoải "Ai cho tao lương thiện?". Màn diễn không chỉ tái hiện cốt truyện, mà còn khơi gợi những suy ngẫm sâu sắc về trách nhiệm của xã hội, về định kiến và sự tàn nhẫn có thể đẩy một con người vào bước đường cùng. Phân đoạn Chí Phèo ăn bát cháo hành của Thị Nở, ánh mắt hắn ánh lên một tia hy vọng mong manh về tình người, về một mái ấm, đã thực sự lay động. Nó cho thấy, dù bị vùi dập đến tận cùng, bản chất lương thiện và khát khao yêu thương vẫn âm ỉ trong con người Chí Phèo.
Cuối cùng, lớp 12B mang đến một góc nhìn tổng hợp, có thể là một hoạt cảnh khác về Chị Dậu hoặc một sự liên kết sáng tạo giữa các tác phẩm, nhấn mạnh vào sức sống tiềm tàng và tinh thần phản kháng của người nông dân. Dù cách thể hiện có thể khác nhau, nhưng thông điệp chung về giá trị nhân văn, về sự đồng cảm với những số phận bất hạnh và phê phán những bất công xã hội vẫn được truyền tải một cách mạnh mẽ.
Vượt Lên Một Buổi Học Thông Thường
Điều khiến tôi, một người lấy tin đã đi qua bao mùa tin tức, thực sự ấn tượng không chỉ nằm ở nội dung các vở diễn, mà ở chính quá trình và ý nghĩa sâu xa của hoạt động này.
Học Văn Bằng Trái Tim: Thay vì chỉ phân tích trên giấy, học viên được sống cùng nhân vật, cảm nhận nỗi đau, niềm vui, sự phẫn uất của họ. Văn học không còn là những con chữ vô hồn, mà trở thành những mảnh đời, những số phận cụ thể. Em Nguyễn Thị Lan Anh, lớp 12A1, người vào vai Chị Dậu, chia sẻ với đôi mắt còn hoe đỏ: "Lúc đầu em chỉ nghĩ là diễn kịch cho vui, nhưng khi đọc kỹ kịch bản, tìm hiểu về hoàn cảnh của Chị Dậu, em thực sự thấy thương và căm phẫn. Lúc diễn trên sân khấu, em cảm giác như mình chính là chị ấy vậy. Em hiểu hơn rất nhiều về nỗi khổ của người phụ nữ và nông dân ngày xưa. Học Văn thế này 'thấm' hơn nhiều ạ." Lời chia sẻ chân thật ấy có giá trị hơn mọi bài kiểm tra điểm số.
Phát Triển Kỹ Năng Toàn Diện: Hoạt động sân khấu hóa đòi hỏi học viên không chỉ hiểu tác phẩm mà còn phải có kỹ năng làm việc nhóm, phân vai, viết kịch bản chuyển thể, chuẩn bị đạo cụ, trang phục (dù đơn giản), và quan trọng nhất là kỹ năng biểu diễn, thể hiện cảm xúc, tự tin nói trước đám đông. Đây là những kỹ năng mềm vô cùng cần thiết mà không phải lúc nào chương trình học chính khóa cũng có thể cung cấp đầy đủ, đặc biệt là trong môi trường GDTX.
Kết Nối Thế Hệ và Bảo Tồn Văn Hóa: Việc lựa chọn các tác phẩm kinh điển của văn học hiện thực phê phán Việt Nam không chỉ giúp học viên hiểu về quá khứ dân tộc mà còn là một cách để thế hệ trẻ kết nối với di sản văn hóa quý báu. Trong thời đại bùng nổ thông tin và các loại hình giải trí hiện đại, việc làm sống lại những tác phẩm này trên sân khấu học đường là một nỗ lực đáng trân trọng để giữ gìn và lan tỏa tình yêu văn học dân tộc.
Vai Trò Người Thầy Được Nâng Tầm: Buổi chuyên đề cũng cho thấy vai trò mới của người thầy. Các cô giáo nhóm Văn không chỉ là người truyền thụ kiến thức, mà còn là những đạo diễn, người cố vấn, người đồng hành, khơi gợi cảm hứng và tạo điều kiện để học viên tự khám phá, tự thể hiện. Cô Hoài Thương, Nhóm trưởng nhóm Văn, mỉm cười chia sẻ: "Chúng tôi muốn thay đổi cách tiếp cận môn Văn, để nó không còn là nỗi sợ của học sinh. Sân khấu hóa là một cách để các em nhập vai, để văn học đi vào lòng người một cách tự nhiên nhất. Nhìn các em say mê tập luyện, tự tin biểu diễn, chúng tôi thấy công sức của mình được đền đáp xứng đáng."
Khẳng Định Chất Lượng Giáo Dục GDTX: Sự kiện này còn mang một ý nghĩa lớn lao khác: nó phá vỡ những định kiến thường thấy về chất lượng giáo dục tại các trung tâm GDTX. Nó cho thấy, ở bất kỳ môi trường nào, nếu có phương pháp phù hợp, có sự tâm huyết của người thầy và sự nỗ lực của người trò, thì việc dạy và học đều có thể đạt được những thành tựu đáng nể, thậm chí là tạo ra những đột phá sáng tạo. Bà Phan Thanh Trà, Phó Giám đốc Trung tâm, không giấu được niềm tự hào: "Chúng tôi luôn khuyến khích những đổi mới trong phương pháp giảng dạy. Buổi chuyên đề hôm nay là minh chứng cho thấy học viên GDTX hoàn toàn có đủ khả năng và sự sáng tạo để tiếp cận và làm sống động những giá trị văn học kinh điển. Đây là động lực để Trung tâm tiếp tục phát triển các hoạt động tương tự."
Lời Kết
Rời khỏi Trung tâm GDNN-GDTX Gò Vấp khi nắng đã lên cao, lòng tôi còn vương vấn mãi những hình ảnh, những cảm xúc của buổi sáng đặc biệt. Những Chí Phèo, Thị Nở, chị Dậu bằng xương bằng thịt của thế kỷ 21, dù diễn xuất còn non nớt, đã thực sự chạm đến một góc sâu thẳm trong tôi. Họ đã nhắc nhở tôi rằng, sức mạnh của văn chương là bất tử, nó có khả năng vượt qua mọi rào cản về không gian, thời gian và cả những định kiến xã hội.
Buổi chuyên đề Văn hôm nay không chỉ là một thành công của riêng nhóm Văn hay Trung tâm GDNN-GDTX Gò Vấp. Nó là một tín hiệu đáng mừng cho ngành giáo dục nói chung, một gợi ý về hướng đi mới trong việc giảng dạy những môn học tưởng chừng khô khan như Ngữ Văn. Nó chứng minh rằng, khi được trao cơ hội và được khơi gợi đúng cách, giới trẻ hoàn toàn có thể yêu, hiểu và làm lan tỏa những giá trị văn hóa cốt lõi của dân tộc.
Trong bối cảnh xã hội không ngừng biến đổi, việc giữ gìn và phát huy những giá trị văn học kinh điển qua những hình thức sáng tạo như thế này là vô cùng cần thiết. Nó không chỉ giúp học viên hiểu về quá khứ, mà còn trang bị cho các em sự đồng cảm, khả năng phân tích, phê phán và một tâm hồn phong phú hơn để đối diện với hiện tại và tương lai.
Với 20 năm kinh nghiệm, tôi đã thấy nhiều giải thưởng danh giá được trao, nhiều bài diễn văn hùng hồn được đọc. Nhưng đôi khi, chính những nỗ lực thầm lặng, những ánh mắt say mê của học trò, những giọt mồ hôi của người thầy trên một sân khấu học đường đơn sơ như thế này mới thực sự là những giải thưởng vô giá, khắc sâu vào ký ức và làm giàu thêm vốn sống của một nhà giáo. Văn học đã thực sự được tái sinh, không chỉ trên sân khấu, mà trong chính trái tim của những người trẻ Gò Vấp sáng nay. Và đó là một câu chuyện đáng để kể, đáng để suy ngẫm và hy vọng.